Băn khoăn của Mỹ ở Biển Đông

GS Minxin Pei

Gửi tới BBC từ Hoa Kỳ

Vụ bùng nổ tranh chấp về lãnh hải giữa Hoa Lục và Việt Nam tại Biển Đông từ tháng Năm không chỉ đẩy căng thẳng trong vùng lên cao và tăng nguy cơ của một cuộc xung đột vũ trang giữa hai nước tranh chấp, mà còn đặt Hoa Kỳ, nước đóng vai trò đảm bảo hòa bình ở Đông Á, vào một thế khó xử.

Về bề mặt, các vụ va chạm giữa Hoa Lục và Việt Nam xoay quanh việc nước nào có chủ quyền về nguồn lợi tự nhiên trong vùng cả hai cùng nói là của mình.

Khi hãng dầu khí PetroVietnam của Nhà nước Việt Nam thực hiện khảo sát địa chấn, tàu hải quân và tàu cá của Hoa Lục đã can thiệp và phá hủy các dây cáp của tàu thuộc PetroVietnam.
Để đáp lại, Việt Nam cho mở cuộc diễn tập hải quân bắn đạn thật nhằm thể hiện sự không khuất phục Hoa Lục.

Theo luật hay không?

Nhưng về cơ bản, cuộc tranh chấp tại vùng biển này còn xoay quanh một chủ đề lớn hơn: đó là liệu một nước Hoa Lục đang trỗi dậy có cần phải tuân theo các luật pháp quốc tế hay không.
Phản ứng chính thức từ Washington trước sự kiện căng thẳng leo thang trong vùng biển Nam Trung Hoa đã hết sức trung lập. Nước này kêu gọi kiềm chế và tìm giải pháp hòa bình. Nhưng để thái độ kiểu ngoại giao đó sang một bên, nước Mỹ đang đối mặt với một bước đi cân bằng rất khó trong vụ tranh chấp biển này.
Từ quan điểm của Bắc Kinh, Washington là bên một phần phải chịu lỗi về căng thẳng hiện nay. Chưa đầy một năm trước, trong bài phát biểu tại Diễn đàn Khu vực ASEAN ở Hà Nội, Ngoại trưởng Hillary Clinton gây choáng cho phía Hoa Lục khi tuyên bố rằng Hoa Kỳ có “quyền lợi quốc gia quan trọng” tại Biển Đông, và trông đợi mọi bên đang nêu chủ quyền phải tôn trọng nguyên tắc tự do hàng hải và giải quyết các tranh chấp theo đúng luật quốc tế.
Dù về cơ bản, diễn văn của bà Clinton không đi xa khỏi quan điểm đã biết từ lâu của Hoa Kỳ, phát biểu của bà được chú ý nhiều vì chưa có một bộ trưởng ngoại giao nào trước đó của Mỹ tuyên bố rõ về chính sách này, hay nêu ra quyền lợi của Mỹ trong cuộc tranh chấp ở mức “quyền lợi quốc gia”.
Địa điểm để bà đưa ra tuyên bố là Hà Nội cũng tăng thêm tính biểu tượng về ngoại giao và gửi tới Bắc Kinh thông điệp rõ ràng rằng Hoa Lục đừng tự mong đợi sẽ muốn làm gì tại Biển Đông thì làm.
Thời điểm nêu ra quan điểm đó đã khiến các nhà ngoại giao Hoa Lục hoàn toàn bất ngờ, vì nó xảy đến ngay sau khi các nước Đông Nam Á than phiền về cách thực thi hung bạo quy định cấm đánh cá Hoa Lục đưa ra, cũng như các hành vi quấy nhiễu khác của Hoa Lục trong vùng biển tranh chấp.

Vụ tàu Bình Minh 02 (trên cùng) của Việt Nam bị hai tàu Hoa Lục phá cáp hôm 26/5 đã làm căng thẳng Biển Đông lên cao

Không nghi ngờ gì nữa, tuyên bố mang tính chính sách mạnh mẽ của Washington đã làm biến đổi nhận thực trong vùng. Hoa Kỳ được xem như đã đặt cho mình vị trí vững chắc bên phía các nước yếu hơn về quân sự trong tranh chấp với Hoa Lục.
Cùng lúc, lời tuyên bố yếu về mặt luật pháp của Hoa Lục rằng họ có chủ quyền gần như toàn bộ vùng biển đã trở nên khó bảo vệ.
Cho tới một mức độ khá cao, có thể cho rằng ý chí mới được nêu ra của Hoa Kỳ muốn cân bằng lại với đối thủ là Hoa Lục trong việc giành ảnh hưởng tại Đông Nam Á đã thúc đẩy sự tự tin của các nước khác cùng nêu chủ quyền trong cuộc tranh chấp, nhất là Việt Nam.
Nước này cũng tuyên bố chủ quyền của toàn bộ khu vực tranh chấp và chưa hề tỏ ra sợ Hoa Lục.
Nay, vì tranh chấp lãnh hải giữa Việt Nam và Hoa Lục đang leo thang lên một mức nguy hiểm, Washington rơi vào vị thế khó khăn.
Trái với cách nhìn được những người theo thuyết âm mưu tại Bắc Kinh vẫn duy trì, mục tiêu của Washington không phải là để dùng các nước láng giềng như Việt Nam nhằm ngăn chặn Hoa Lục hay ủng hộ tuyên bố chủ quyền của họ để chống lại Hoa Lục. Hoa Kỳ thực ra có ba mối lo ngại hàng đầu.
Thứ nhất, Washington muốn thấy các luật quốc tế, đặc biệt là Công ước Liên hiệp quốc về Luật Biển (dù Hoa Kỳ hoá ra cũng không ký vào), được nêu cao trong việc dàn xếp tranh chấp. Nước Mỹ sẽ chống lại việc dùng vũ lực của bất cứ bên nào. Quan điểm này có lợi hơn cả cho các nước như Philippines và Malaysia vốn có những tuyên bố chủ quyền vững nhất về mặt pháp lý, nhưng không có lợi cho Hoa Lục và Việt Nam, hai nước vốn có lý lẽ yếu hơn.
Thứ nhì, vì Biển Đông là một tuyến hải lộ trọng yếu, Washington muốn đảm bảo rằng không có nước nào dùng tuyên bố chủ quyền của họ để ngăn cản quyền tự do hải hành.

Tuyên bố của Ngoại trưởng Clinton ở Hà Nội năm 2010 đã khiến "Hoa Lục choáng váng"

Quan điểm này ngầm thách thức cách diễn giải bành trướng của Hoa Lục về quyền của họ trong vùng Đặc quyền Kinh tế 200 hải lý (EEZ). Chính phủ Hoa Lục đã phản đối hoạt động khảo sát của hải quân Hoa Kỳ ở biển Đông với lý do những hoạt động này gây hại cho an ninh quốc gia của Hoa Lục.
Còn từ góc độ của Hoa Kỳ, việc cho phép Hoa Lục hay nước nào khác đòi chủ quyền quốc gia trên toàn bộ vùng biển tranh chấp, dù trên cơ sở dẫn chứng lịch sử rất mù mờ, mà không phải theo căn bản pháp lý, sẽ gây nguy hiểm về cơ bản cho nguyên tắc Tự do Hàng hải.
Thứ ba, sự vươn dậy của Hoa Lục không nên làm vỡ thế cân bằng quyền lực tại Đông Á hay trung hòa ảnh hưởng của Hoa Kỳ. Bằng cách đem uy tín ngoại giao và sức mạnh quân sự ra chống đỡ cho các nước Đông Nam Á vốn quá yếu hoặc quá sợ để có thể đối chọi với Hoa Lục, Hoa Kỳ có thể giúp duy trì cán cân quyền lực trong vùng.
Để đạt được những mục tiêu chiến lược này, Hoa Kỳ cần tỏ ra tế nhị. Một mặt Hoa Kỳ không muốn thấy Hoa Lục lấn lướt các nước láng giềng yếu hơn trong cuộc tranh chấp biển Nam Trung Hoa, Mỹ cũng không muốn đối mặt trực tiếp với Hoa Lục, nhân danh các nước kia. Hoa Kỳ cũng không nên cho các nước kia hy vọng hão rằng Mỹ sẽ ủng hộ cho các tuyên bố chủ quyền của họ một cách vô điều kiện. Kiềm chế Hoa Lục không nhất thiết phải gây ra bất hòa hiện là băn khoăn của Washington.
Cho tới nay, Hoa Kỳ đã tỏ ra đủ khả năng duy trì cách tiếp cận cân bằng trước cuộc tranh chấp. Mỹ đã tránh không đứng về bên nào và nhấn mạnh đến giải pháp hòa bình. Thái độ khá kiềm chế của Hoa Kỳ sau khi Việt Nam cho tập bắn đạn thật có thể đến từ chỗ Bắc Kinh ý thức được rằng Washington đang theo dõi Hoa Lục rất kỹ.
Vì cuộc đấu khẩu ngoại giao giữa Việt Nam và Hoa Lục đã bùng lên cao, khả năng căng thẳng lên cao nữa là khó xảy ra. Nhưng nhìn vào nguồn lợi thiên nhiên và tự nhiên to lớn trong vùng, việc đảm bảo có một giải pháp hòa bình tại biển Đông đang trở thành nhiệm vụ ngày một khó khăn cho Washington.

Giáo sư Bấm Minxin Pei (Bùi Mẫn Hân) giảng dạy tại Claremont McKenna College, Hoa Kỳ. Bài do BBC Tiếng Trung và Tiếng Việt đặt với tác giả và được đăng trên nhiều trang web khác của BBC. Chúng tôi đã và sẽ tiếp tục đăng các bài của giới Bấm chuyên gia quốc tế về chủ đề Biển Đông.